• Өндіріс
• 27 Ақпан, 2020

Ел экспортының ертеңі

Жетпісбай Бекболатұлы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры e-mail: Zhetpisbay.Bekbolatuly@kaznu.kz

Еуразиялық экономикалық одақ пен өзге елдер арасындағы екіжақты келісімдер және 12 ел үшін жаңа визасыз саясат, одақтың соны сауда келісімдері Қазақстан экспортына өріс ашып, оның мүмкіндіктерін арттыра алады. Өткен жылғы 1 қазанда Еуразиялық одақ пен Сингапур арасында еркін сауда туралы келісімге қол қойылды. Ол тауарлар алыс-берісін, сондай-ақ көрсетілетін қызметтер саудасын реттеуді және инвестициялар шарттарын қамтиды. Сол қазанның соңында сауда рәсімдерін жеңілдетуді көздейтін Қытаймен экономикалық ынтымақтастық туралы келісім күшіне енді. Ал, 25 қазанда Еуразиялық одақ пен Сербия арасындағы еркін сауда туралы келісімге қол қойылды, оның көп бөлігі Сербияның Беларусьпен, Қазақстанмен және Ресеймен жасаған қолданыстағы келісімдеріне негізделеді. Бұл айтылғандар Қазақстан үшін неге маңызды? Оқырманға осындай сауал тастаған Дүниежүзілік банктің сарапшысы Гильермо Карлос Аренас өз сұрағына «Орталық Азия аймағындағы екіжақты Еуразиялық кедендік одаққа мүше бола отырып, Қазақстан Еуразиялық одақ импорттық тарифтерінің ортақ құрылымын пайдалануы тиіс» деп жауап береді. Бұл жаңа келісімдер одақ үшін жаңа сауда серіктестерін әкеледі және Қазақстанға экспорт нарықтарын әртараптандыруға, тікелей шетелдік инвестициялар тартуға, сауданы қайта бағдарлауды қысқартуға және көрсетілетін қызметтер саудасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Үкімет өз азаматтары Қазақстанда 30 күн ішінде визасыз бола алатын елдердің тізіміне 12 ел қосты. Азаматтары Қазақстанға визасыз келе алатын елдердің тізіміне Бахрейн, Колумбия, Индонезия, Кувейт, Лихтенштейн, Оман, Филиппин, Катар, Сауд Арабиясы, Таиланд, Ватикан, Вьетнам енді. Осы елдердің кейбірінде, атап айтқанда Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде көшпелі туризмге сұраныс өсуде. Бұл саясат Қазақстанға шетелдік туристердің келуін едәуір арттыруы және Қазақстан мен Таяу Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері арасындағы экономикалық байланыстарды нығайтуы мүмкін. Өткен жылғы қарашада үкімет бұл саясатты шетелдік авиатасымалдаушыларға келесі үш жыл ішінде басқа елдердің қалаларына ұшуды жалғастыра отырып, Қазақстанның 11 әуежайына қабылдау туралы хабарландырумен толықтырды. Бұл бастама әуе тасымалы ағынын тартуы, авиация саласындағы бәсекелестікті арттыруы және Қазақстанның шетелдік келушілер үшін қолжетімділігін айтарлықтай жақсартуы тиіс. Бұл жаңа елдер Еуропалық одақ мүшелерінен және басқа 45 елден тұратын қолданыстағы тізімге қосылды. Тікелей шетелдік инвестициялар мен технологияларға қолжетімділікті арттыру өз кезегінде бәсекелестікті күшейту арқылы Қазақстанның даму перспективаларында маңызды рөл атқара алады. Соңғы уақытта Қазақстан экспортты салыстырмалы түрде әртараптандыра алды, бірақ экспорт сапасы біршама төмен болып қалып отыр, ал елдің жаһандық жеткізу тізбегіне қатысуы әлі де шектеулі. Одан басқа, экспорттың Еуразиялық экономикалық одақ нарықтарынан тыс өміршеңдігі айтарлықтай төмен. Қазақстан салыстырмалы түрде шағын ішкі нарықпен және көмірсутектерге өте жоғары тәуелділікпен сипатталады. Өсуді қолдау және жоғары табыс деңгейі бар ел мәртебесіне қол жеткізу туралы сөз болған кезде мемлекет тек ішкі сұранысқа ғана сене алмайды. Оның орнына трансшекаралық инвестициялар мен сауданың көмегі арқылы басқа экономикалардың өсуімен ықпалдасу қажет. Одан басқа, көмірсутектерге тәуелділіктің жоғары болуына байланысты экономика шикізаттың әлемдік бағаларындағы күйзелістер алдында осал. Бұған дейін мұнай бағасының артуы өсу қарқынының тез жоғарылауына, жалақының айтарлықтай ұлғаюына, кедейліктің күрт қысқаруына алып келді. Алайда шикізатқа әлемдік бағаның құлдырауы мен экономиканың өсуі 2000-2007 жылдар ішіндегі орта есеппен 10,2 пайыздан 2008-2017 жылдар аралығында 4,1 пайызға дейін баяулады, ал өнімділіктің өсуі нөл шамасында болды. Өңірлік саудада мүмкіндіктерді кеңейту экономикалық өсуді қолдауы және өнімділікті арттыруы мүмкін. 2014-2017 жылдары жаһандық сауданың өсу қарқынының төмендеуі аясында Ресей мен Орталық Азия аймағындағы екіжақты сауда орта есеппен 6,5 пайызға өсті, ал Ресей мен Орталық Азия арасындағы мұнайлық емес тауарлардың екіжақты саудасы орта есеппен 2,6 пайызға артты. Бұл Қазақстанға аралық тауарларға сұраныстың өсуіне байланысты мүмкіндіктерді пайдалануға мүмкіндік берді. Импорттық тауарларға қол жеткізу сондай-ақ анағұрлым жетілдірілген технологиялар иеленуді жақсартуы және нарықта бәсекелестікті күшейтуі мүмкін, бұл өнімділіктің өсуі үшін үлкен маңызға ие. Қазақстан экспорт қоржынының шоғырлануы тауарлар бойынша да, нарықтар бойынша да азайды. Соңғы жылдары шоғырлану индексінің төмендеуіне қарамастан, әсіресе 2013 жылы әлемдік бағалар төмендегеннен кейін, негізінен шикі және өңделмеген тауарларды қамтитын Қазақстан экспорты кіретін тауарлар бөлігі әлі де шоғырлану үстінде. Ал, бұл шоғырланудың төмендеуі барлық басқа қарастырылып отырған елдердің серпінінен ерекшеленеді, өйткені Индонезияны қоспағанда бірталай елдер осы уақыт кезеңінде экспорттың шоғырлануын арттырды. Қазақстан экспортын пайдаланатын Дүниежүзілік сауда ұйымының неғұрлым қолайлы режимі жаңа нарықтарға қол жеткізуге жағдай жасайды. Бұл Қазақстанға экспорт нарықтарын әртараптандырудағы жетістіктерді баянды етуге мүмкіндік береді.