• Қаржы
• 24 Маусым, 2021

Қаржы нарығы қамсыз отырған жоқ

Жетпісбай Бекболатұлы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ  профессоры
e-mail: Zhetpisbay.Bekbolatuly@kaznu.kz 

Бүгінгі отандық статистика шаруа мен шаруа­шылықтың боямасыз бейнесін көрсете ме, жоқ па, оны мамандар анықтай жатар.   Бұл ретте әр мекеменің санақты өзінше жүргізетіні, тіпті кейбірінің ақпарды телефонмен алатыны, сөйтіп, «балапан түгендегенде» сөз бен істің қиыспай жататыны бесенеден белгілі. Кеңес заманында бұл тақырыпқа талай фельетон жазылып, тіпті тұтас бір республикаларда сот процесі де жүрген-тін. Мәселе сөз бен істің алшақтығына келіп тіреледі ғой. Соңғы кездері азық-түлік нарығында қалыптасып отырған ахуал мен инфляцияның жағдайы осыған айғақ. Бірақ, қалай болғанда да алға тартарымыз – судың да сұрауы болуы керек!
Жалпы, айтып келмеген індет бір өңірде өршіп, бір аймақта баяулап тұрғанда, келер күнді дәлме-дәл болжау қиынның қиыны. Мұндай тығырыққа тек қаймана санақшыларымыз ғана кезігіп отырған жоқ. Ежелгі Еуропаның Германия, Франция, Норвегия, Нидерланд сынды азуын айға білеген елдерінің экономистері де үстіміздегі жылғы бірінші тоқсанда әлемдік экономикалық белсенділіктің дамуына қатысты белгісіздіктің басым болуына қатысты пайым-пікірлерін білдіруде. Бұған бүгінгі мамандардың жеті рет өлшегенді жөн көріп, ықтималдық ауылына жиі бет бұратынын қосыңыз. Сонымен, жоғарыдағы байламға бір жағынан, жылдың басындағы «сол бір екі айда» эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауы аясында  шектеу шараларының күшеюі, екінші жағынан көктем туа экономикадағы ахуалдың оңала бастауы себеп болса керек. Дәстүр бойынша американдық және еуропалық реттеушілер  икемді ақша-кредит саясатын ұстанып, АҚШ қазынашылық облигациялары кірістілігінің өсуін және олардың өткен жылдың басынан бастап ең жоғары мәндерге жетуін жорамалдап отыр. Осы орайда АҚШ мемлекеттік облигациялары кірістілігінің артуына байланысты жаһандық инвесторлардың Еуроодақ елдерінің активтеріне қызығушылығы біршама төмендегені, бірақ дамушы нарықтардағы ахуалдың айтарлықтай нашарлауы байқалмай отырғаны да тілге тиек етілуде. Бұл Қазақстанға да қатысты. Бейрезиденттердің мемлекеттік бағалы қағаздарға рекордтық ағыны, Ұлттық қордан трансферттердің бөлінуі сынды ішкі оң факторлардан сыртқы бейтарап әсердің  басым болуы нәтижесінде теңге біршама әлсіреді. Сөйтсе де ақша нарығының мөлшерлемелері нысаналы дәліз ішінде қалыптасты. Репо нарығындағы сауда-саттық көлемі нарық қатысушыларының мөлшерлемелерді басымдықпен қалыптастыруы кезінде ұлғайып, бас банктің қатысу үлесі елеусіз болды. Ақша нарығындағы өтімділіктің құрылымдық профициті шамамен 0,2 пайызға ұлғайды. Ашық нарық операциялары шеңберінде 12 айлық ноттарды шығаруды алып тастау және 182 күн мерзімге ноттар шығару көлемін шектеу аясында тоқсан ішінде депозиттік аукциондардың өтімділікті алу көлемінің өсуі жалғасты. Ұлттық банктің тұрақты қол жеткізу операцияларында 1 күндік депозиттер арқылы өтімділікті алу бойынша қысқа мерзімді мәмілелер басым болды. Бірақ өтімділіктің негізгі көлемі бұрынғысынша қысқа мерзімді ноттар арқылы алынды. Оларға сұраныстың өсуі аясында ноттар бойынша мөлшерлемелердің, сондай-ақ мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша кірістіліктің төмендеуі байқалды. Сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың  корпоративтік облигацияларды орналастыру көлемі де кеміді. Корпоративтік орналастыру көлемі бойынша негізгі көшбасшылар квазимемлекеттік сектор болып, олардың арасында орта мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді шығару үрдісі байқалды. KASE индексі болса мыс пен уран бағасының ұлғаюы аясында көбінесе «KazMinerals» және «Қазатомөнеркәсіп» акцияларының өсуі есебінен өсті. 
Құнды қағаздарға келетін болсақ, өткен жылғы қаржылық көрсеткіштер компаниялардың акцияларына оң әсер етті. Акциялар нарығындағы сауда-саттық көлемі жеке тұлғаларды белсенді тарту кезінде қайталама нарықта орын алған өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 1,8 есеге артты. Депозит нарығында теңгелік, сондай-ақ валюталық салымдардың өсуі есебінен депозиттік ұйымдардағы депозиттер көлемінің өсуі байқалды. Бұл ретте теңгелік салымдардың өсуі валюталық депозиттердің өсуінен озды. Теңгедегі депозиттер көбінесе халықтың мерзімді салымдарының өсуіне байланысты өсті, валюталық салымдардың өсуі бизнестің аударылатын салымдары есебінен ұлғайып, ұлттық валютаның әлсіреуі нәтижесінде валюталық салымдарды қайта бағалау есебінен қамтамасыз етілді. Нәтижесінде депозиттердің долларлануы өткен жылғы желтоқсандағы 37,3 пайыздан үстіміздегі жылғы наурыздағы 36,9 пайызға дейін аздап төмендеді. Халықтың депозиттері бойынша шекті мөлшерлемелер бірінші тоқсанда ұзақ мерзімді жинақ салымдарын қоспағанда, халық депозиттерінің барлық түрлері бойынша бұрынғы деңгейде сақталды. Кредиттік нарықта жаңа қарыздар беру, оның ішінде халыққа тұрғын үй сатып алуға, сондай-ақ іскерлік белсенділікті қалпына келтіру аясында және бизнесті қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру жағдайында бизнеске кредиттер есебінен тұрақты ұлғаюда. Бизнестің шетел валютасындағы қолданыстағы кредиттерін, сондай-ақ зейнетақы жинақтары арқылы ипотекалық қарыздарды ішінара өтеу есебінен халықтың қолданыстағы кредиттерінің төмендеуі нәтижесінде кредиттік портфель өзінің өсуін баяулатты. Осыған орай ақша нарығының мөлшерлемелері нысаналы дәліз ішінде қалыптасты. Азық-түлік нарықтарындағы теңгерімсіздікке, сыртқы сектордағы жоғары белгісіздікке байланысты қамсыз отырмау үшін қаржы нарығында базалық мөлшерлемені 9 пайыз деңгейінде сақтау туралы шешім қабылданғанын бұрындары атап өткенбіз.