• Қаржы
• 29 Шілде, 2021

Қор нарығында қалай табыс табуға болады?

Жалғасбек Ақболат, 
қаржы сарапшысы

Қор нарығы – қарапайым тілмен айтқанда, бағалы қағаздарды (акция, облигация, ETF акциясы) сатып алатын және сататын ойын алаңы. Қор биржасы – құнды қағаздармен сауда жасайтын және қор нарығына қатысушылардың өзара жұмыс жасауын қадағалайтын институт. Әлемдегі ең ірі қор нарығы Нью-Йорк қор биржасы (NYSE/NewYork Stock Exchange), NASDAQ АҚШ-та орналасқан және капитализациясы мен инвесторларға тартымдылығымен ерекшеленеді.

Қор нарығын биржада ақша табуға, бағалы қағаздармен (акциямен, облигациямен) саудаласуға мүмкіндік беретін ашық компания немесе елдің бюд­жетіне инвестиция тарту тетігі ретінде қарастыруға болады.

Қаржы-несие нарығымен бірге қор нарығы инфра­құрылымды дамытуға және халықтың әл-ауқатын арттыруға мүмкіндік бере отырып, әлемдік экономикада маңызды рөл атқарады.

Жоғарыда айтылғандай, құнды қағаздар қор нарығында сатылады және олар бірнеше түрлерге бөлінеді:

Қарапайым акция – дивиденд алу және акционер жиналысына қатысу құқығымен компанияның меншігіндегі үлесті білдіретін активтердің ең кең тараған түрі.

Артықшылықты акция – қор биржасында «преф­тер» деген жаргондық атауы бар, артықшылықты акцияның иелері дивидендтен тұрақты табыс алып отырады, бірақ акционерлер жиналысына қатысуға құқығы жоқ.

Облигация – белгілі бір кезеңнен кейін өзінің номиналды құнын пайызбен алуға құқық беретін қарыз қолхаты. Оның мемлекеттік, корпоративті немесе муниципалды деген  түрлері бар.

Банкрот болған жағдайда ел өз салымын қайтарып ала алады. Вексельдер орталықтандырылған алаңдарда сатылмайды, бірақ жеке борышкерден несие берушіге беріледі. Активтердің туынды түрлері (фьючерс, опцион) туынды нарықта сатылады, бұл іс жүзінде қор нарығына кірмейді.

Қор нарығына кімдер қатысады? Компаниялар акция/облигацияны сату және компанияны дамыту мақсатында ақша тарту үшін биржаларға барады. Мемлекеттер облигацияны ел экономикасына инвестиция тарту үшін шығарады. Жеке инвесторлар акцияға немесе облигацияға инвестиция жасау арқылы ақша табуды көздейді.

Брокерлер –  инвестор мен биржаның арасындағы делдал. Биржа дилер, андеррайтер, депозитарий және басқа қатысушыны сауда жасау механизмімен қамтамасыз етеді.

Институционалды инвестор –   үлкен акция пакетімен саудаласатын және биржадағы сауданың көп бөлігін қамтитын заңды тұлға. Оған инвестициялық қор, зейнетақы қоры, қаржы және сақтандыру ұйымы, банк пен несиелік серіктестік жатады.

Қор биржасы дегеніміз не? Қор биржасы –  бағалы қағаздарды бастапқы сатудың (Intial Public Offering | IPO) және биржада бағалы қағаздармен бірнеше рет сатудың бірқатар функциясын орындайтын әрі ұйымдастыратын заңды тұлға.

Кез келген биржасында белгіленген жұмыс ережесі мен стандарты бар, бақылаудың (қалыптасқан функцияның) және ақпараттық хабарламаның әдіс-тәсілі мен сауда-саттық қатысушысына белгілі бір кепілдік береді. Сонымен бірге қаржы дауын шешу функциясын да орындайды.

Айырбастың реттеуші қызметі мемлекет тарапынан лицензияланатын, реттелетін болғандықтан биржаға сауда-саттық ұйымдастырушының функциясы ғана емес, реттеуші функция да жүктелген. Мысалы, биржа баға манипуляциясын,  бағалы қағаз алаяқтығын, брокерлік қызметті жүзеге асыру ережесін бұзуды тоқтату мақсатында нарықты бақылауы керек. Биржа сауда-саттыққа қатысушылардан комиссия алу арқылы пайда табады, листингтік төлемдер (IPO), биржа мүшелерінің кіруі, жылдық және мақсатты жарналары, т.б. осыған кіреді. Комиссия мен төлем нақты айырбасқа байланысты өзгереді, мысалы, NASDAQ биржасындағы IPO құны NYSE-ге қарағанда арзан. Қор биржасының әрқайсысы өз функциясын орындайтын бөлімшелерге бөлінеді.

Қор нарығының ел экономикасына, компания­ларға, азаматтарға берер мүмкіндігі сол, өзара әре­кеттесуден барлығы ұтысқа шығады. Бұл жерде win-win стратегиясы орындалады. Ашып айтатын болсақ, біріншіден, қор нарығындағы компаниялар өз кәсібін ұлғайтуға мүмкіндік табады, екіншіден, азаматтар қаражатын қор нарығындағы компанияларға салып, компанияның бәсекелестік қабілеті артқан сайын салған салымының көбеюінен бақуатты бола түседі. Компаниялардың ұлғаюы тиісінше елдің экономикасына түсіретін салықтың артуына алып келеді және елдің тұрмыстық жағдайының түзелуі қоғам тұрақтылығына кепіл бола алады. Әрине, бұл нәтижеге қол жеткізу үшін жай ғана қор нарығы, компаниялардың болуы жеткіліксіз. Қарапайым халықтың қаржылық сауаттылығының болуы, бағалы қағазды түсінуі және азаматтық жауапкершілігі аса маңызды.

Сондай-ақ, компаниялардың кедергісіз жұмыс істеуіне заң тарапынан қысымшылықтар корсетпей қаржы есебінің  ашықтығы сақталуы керек.