• Бизнес & Қоғам
• 12 Қаңтар, 2023

Ұлтқа төнген қауіп

Біріккен ұлттар ұйымының мәліметіне сәйкес, соңғы 10 жылда есірткіге тәуелді адамдардың саны 22 пайызға артып, әлемде шамамен 300 миллионға жуық нашақор тіркелген. Ал есірткіні қолдану салдарынан жыл сайын 500 мыңнан астам адам өмірден өтеді екен. Ресми деректерге сүйенсек, қазіргі таңда елімізде есірткіге тәуелді жүз мыңнан аса адам есепте тұрған көрінеді. Осы ретте Мемлекет басшысы өткен жылғы халыққа арналған Жолдауында есірткінің, оның ішінде синтетикалық есірткінің таралуы – болашақ ұрпақтың келешегіне қауіп төндіретінін атап өткен болатын.

Сонымен аталған ұйым 2013-2016 жылдар аралығында Орталық Азияның басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда психобелсенді заттардың көбірек тәркіленгені туралы жазған. Пандемия басталған жылдары нарықта есірткі көлемі азайып, наша­қорлардың есірткі жеткізушілерге деген сенімі төмен­деген десе де,қазіргі күні елімізде есірткіге тәуелділік пен оның заңсыз айналымы ұлтқа төнген басты қауіп екендігін айтып отыр мамандар. Қазақстан есірткі өлімі жағынан әлемде 34-ші орында тұрған көрнеді. Ішкі істер министрлігі бір жылда синтетикалық есірткінің заңсыз айналымына қатысты 1400-ден аса қылмыс тіркелгендігін,оның ішінде 142 келіден астам синтетикалық есірткі тәркіленіп, 17 есірткі зертханасы жойылғандығы туралы ақпарат берген еді өткен жылдың аяғында. Құқық қорғау органдары есірткінің заңсыз айналымына қатысты жүзге жуық қылмыстық құқық бұзушылықты анықтап, ал­дынғы жылы Астана қаласы мен Қарағанды, Ақмола және Павлодар облыстарында 25 келіден астам дайын есірткі және оларды жасауға арналған 3,5 тонна прекурсор тіркелгендігін әрі заңсыз айналыммен 42 тонна әртүрлі прекурсорлар анықталғандығы жө­нінде ақпар берген болатын. Ал Республикалық психикалық денсау­лық сақтау орталығының директоры Николай Негай, 2016-2020 жылдар аралығында жаңа психо­белсенді заттарға тәуелді адамдар саны 60 есе ұлғайғанын айтқан. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа арналған Жолдауында «Мен синте­тикалық есірткі мәселесіне ерекше назар аударғым келеді. Өкінішке қарай, адам психикасына әсер ететін заттар тез таралып бара жатыр. Бұл – өте қауіпті үрдіс. Қазақстанда есірткіге тәуелді жүз мыңнан аса адам есепте тұр. Оның ішінде балалар да бар. Бұл – біз білетін мәлімет қана. Осы ретте Ішкі істер министрлігінің есірткіге қарсы күресті тиімді жүргізуін талап етемін. Біз бүкіл қоғам болып бұл кеселге қарсы табанды түрде күресуге тиіспіз», – деген еді. Өткен жылы республика бойынша есірткі қылмысына қатысты үш мыңға жуық құқық бұзушылық анықталған. Оның жартысынан көбі, яғни 60%-ы есірткіні сатумен айналысқан. Осыған байланысты республика бойынша нашақорлыққа қарсы 1 маусым мен 31 қазан аралы­ғында «Қарасора – 2022» жедел алдын алу іс-шарасы жүргізілді. Аталған шара аясында он үш мың тоннаға жуық есірткі тәркіленіп,оның ішінде героин –33 кг, апиын – 68 кг, синтетика – 507 кг, гашиш – 705 кг, марихуана – анаша дейміз, 4 тоннадай, қалғаны канабис секілді өсімдік түрлері анықталып, есірткімен айналысатын 4 ұйымдасқан қылмыстық топтың 32 белсенді қатысушысы жауапқа тартылды. Олар есірткіге қатысты 13 ауыр қылмыс жасаған. «Жыл басынан бері есірткі жарнамалайтын 2 мыңға жуық сайт бұғатталды. Әрине, біз халыққа шектеу қоя алмаймыз. Төлемді тоқтата алмаймыз. Сондықтан Қазақстанда ең танымал онлайн-платформалар мен төлем жүйелері меншік иелерінің өкілдіктері мен кеңселерін кеңейту құзыретті органдардан теңдестірілген шешім әзірлеуді талап етеді. Тек осылай ғана олардың қызметін біздің заңнамаға сүйене отырып реттей аламыз», – деді брифинг барысында ІІМ Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл департа­ментінің бастығы Бақытжан Әмір­ханов. Департамент басшысы «Қарасора» жедел профилактикалық іс-шарасына Ұлттық ұлан күштері мен құралдары және техникалары, «Бүркіт» жеке құрамы, сондай-ақ ішкі істер органдарындағы арнайы бөлім­шелердің жауынгерлері жұмыл­дырылғанын атап өтті. Тікұшақ техникасы, жоғары өтімді автокөлік, сонымен қатар алғаш рет ұшқышсыз ұшатын аппараттар пайдаланылған. Жыл сайын 10-15 тонна аралығында есірткі тәркіленіп, 50-дей ірі плантация жойылады. Мұның бәрі есірткі бизнесінің осы түрінің жоғары ұйымдастырылғанын көрсетіп отырғандығының белгісі. Өткен жылдың тамыз-қыркүйек айлары аралығында ІІМ Ұлттық ұлан және ҰҚК қызметкерлері Қызылорда және Түркістан облыстарының аумағында тікұшақтардың көмегімен әуеден барлау жұмыстарын жүргізіліп, нәти­­жесінше, есірткі егудің 19 фактісі анық­талғандығына тоқталды. Сонымен қатар ол бірлескен операцияның нәтижелерін егжей-тегжейлі таныстырды. «Әуе көліктерімен 20 рет ұшуы кезінде марихуана сақтаудың 2 фактісі, есірткі егудің 19 фактісі анықталды. Жалпы салмағы 5,5 тонна болатын 10 мыңнан астам қарасора бұталары жойылды. Абай облысының Үржар ауданында қаскүнемдер есірткі егуге тырысқан. 105 кг дайын өнім және 2 мыңға жуық өсірілген қарасора бұталары тәркіленді. 13 адамның 8-і бұрын осыған ұқсас қылмыстары үшін сотталған. Олар - Қызылорда облысының тумалары. Яғни, есірткі сатушылар егіс орындарын ауыстырып отыруға тырысады. «Шу қара­сорасының» таралуы да солай. Жамбыл облысында жабайы қарасора жалпы ауданы шамамен 148 мың гектар жерде өсірілген», – деді есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл департа­ментінің басшысы Б. Әмірханов. «Қарасора – 2022» жедел алдын алу шарасы аясында ол жыл сайын алқапта қылмыскерлерді аңду және ұстау бойынша іс-шараларды өткізу үшін жол талғамайтын көліктермен және арнайы техникамен жабдық­талған «Дельта алқабы­ның» арнайы жасағының қызмет­керлері жұмыл­дырылғанын да атап өтті. Мәселен, Маңғыстау облысы мен Астана қала­сында ұсталған адамдардан осы қара­сора сортының 250 кг тәркіленіп, аталған жүкті логисти­калық компания жеткізгені анық­талған. Қазақ­станда «Есірткі қылмы­сына қарсы іс-қимыл және нашақорлықтың алдын алу шараларын жетілдіру» жөніндегі 2022-2023 жылдарға арналған жол картасы бекітілді. Ол құжатқа сәйкес, жас­өспірімдер мен жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алу мәсе­лелері бойынша жергілікті атқарушы органдардың жұмысы күшеюі керек. Үкіметтік емес ұйымдар мен ерікті­лер де аталған жол картасын жүзеге асыруға атсалыса алады. Есірткіге тәуелділіктен өзге,есірткі саудасының көлемі әлемде заңсыз қару-жарақ, мұнай саудасының айналымынан кем түспейтің болып отыр. Бұл көлеңкелі бизнес түріне жататындықтан, оның тауар айналымы жайлы нақты, анық дерек жоқ. Кейбір деректерде әлемдік есірткі саудасының көлемі 800 миллиард АҚШ доллары екені айтылса, тағы бір деректерде бір триллион АҚШ долларына дейін жететіні жазыла­ды. Уақыт өткен сайын жаңа техно­логияның, коммуникация түрлерінің өркендеуін есірткі саудасымен айналысатын трансұлттық қылмыстық ұйымдар да өз пайдасына жаратып, қылмыстардың көлемін, ондағы тауар айналымының дамуын, интернет арқылы маркетинг жолдармен іске асырылып отырғаның айтуға болады. Ал елімізде есірткімен күрес – мем­лекеттік саясаттың басым ба­ғыт­тарының бірі екендігін ескерсек, мемлекет басшысының тапсырмасымен есірткіні интернет арқылы таратқаны үшін қылмыстық жауап­кершілік күшейтілуде. Есірткіні жарнамалау мен насихаттағаны үшін оның ішінде графити-суреттер мен QR кодтар арқылы жауапкершілік көзделетін қылмыстың жаңа құрамы енгізілді. Сонымен қоса, «www.polisia.kz» сайты арқылы еліміздің әр өңі­рінде күнделікті есірткі сатумен, оны тасымалдаумен, тұтынумен айна­лысқан тұлғалардың ұсталып жат­қанын, онымен күрес жұмыстары туралы ақпаратпен танысуға болады. Интернет технологиялардың дамуына және синтетикалық есірткіге сұра­ны­сы есірткі саудасын түрлендіре түскен. Осыған орай, Ішкі істер органдары интернет желісіндегі құқық­қа қайшы контентті бұғаттау мақса­тында тұрақты негізде интер­нет-кеңістіктің мониторингін жүр­гізуді қолға алған. Мәселен, 2020 жылы күшіне енген Қылмыстық кодекске енгізілген толықтыруларға сәйкес, есірткі психотроптық заттарды жеткізу мақсатында заңсыз өткізу туралы 297-бап электрондық ақпа­раттық ресурс­тарды пайдалану ар­қылы деген тармақ қосылды. Бұл қылмыс үшін 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостан­дығынан айыру жазасы белгіленген. Сонымен қатар осы заңдағы тағы екі бапқа толықтырулар енгізілді. Онда электронды ресурстар арқылы есірткі қолдануға көндіргені үшін 3 жылдан 8 жылға дейін бас бостан­дығынан айыру жазасы бекі­тілді. Ал олардың кө­мегімен есірткі өндірісінде пайдаланылатын заттар­дың айналымы үшін 7 жылдан 10 жылға дейін бас бос­тандығынан айыру көзделеді. Бұл қылмыстар ауыр және аса ауыр қылмыстар санатына жатқызылған.Қазақстан есірткі саудасымен күресте көршілес Қытай, Өзбекстан, Қыр­ғызстан және Ресей сияқты мемлекеттермен және халық­аралық қауым­дастықпен тізе қосып әрекет етіп жатыр. Өйткені есірткі саудасын тоқтату немесе азайтуға бір ғана мемлекеттің әлеуеті жетпейтіні анық. Қазіргі күні ең өзекті мәселе­лердің бірі жастардың есірткіге тәуелділігі. Алматы қаласы наркология орталығының мамандары, осы дертке шалдыққан жастардың жиіліп кеткендігін, 13-15 жастағы боз бала­лардың есірткі туралы ересектерден естіп,оған деген қызығушылық танытып өздерін соған бой алдыра­тындығын және олардың нашақор­лықтың соңы ауыр дертке алып келе­тін жағдайды түсін­бей­тіндігін айтуда. Кез келген есірткі түрі адам денсау­лығы мен психикасын бұзады. Жас­өспірімдер өтпелі кезеңде болған­дықтан ата-аналары олардың немен әуестенетіндігіне, достарының кім екендігіне, жолдастарының арасында есірткі мен алкогольдік ішім­дікті қолданатындардың бар-жоқтығына көңіл бөліп, мінез-құл­қындағы өзгерістерге назар аудару қажет. Оларға нақты мысал келтіріп, наша­қорлық қаупін жете түсіндірген жөн. Қазір табиғи есірткіден гөрі мас қылатын жасанды препараттардың айналымы артуда. Келтірілген мә­ліметтерге қарағанда есірткі тұты­ну­шы адам бір жылда кем дегенде бес адамды осы әрекетке тартып, ауруын жұқтырады екен. Есірткіге тәуел­ділердің 27%-ын 12-16 жастағы­лар құраса, 42%-ынан астамы 17-26 жас арасындағылар көрінеді. Әлемді жайлаған осы дерт тамырын кеңге жайып, бұл жұқпалы аурудың біздің елден де айналып өтпей өз уын шарпып отырғандығын ескеру керек. Негізінен, есірткіні қолданушы­лардың басым бөлігі мектеп қабыр­ғасындағы жасөспірімдер. Әр нәрсеге еліктегіш жас жеткіншектер бір рет қолдансам ештеңе етпес деп жүріп, оған қалай тәуелді болып қалғанын сезбей қалады. Міне, есірткіге тәуелді болу деген осы.

Жаңа жылдың алғашқы аптасында Ішкі істер министрлігі мен Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бірлескен арнайы операциясы кезіңде Алматы облысынан ірі есірткі зертханасы анықталып, жойылды, деп хабарлайды Polisia.kz. Ақпараттық медиа порталдың жазуынша арнайы операцияны сәтті жүзеге асу үшін прокуратура органдарының келісімі бойынша жедел-іздестіру іс-шаралары жүргізілген. 7-ші қаңтарда ІІМ және ҰҚК күштері ауқымды синтетикалық есірткі өндірісін жолға қойды деген күдікпен ер адамды ұстаған. Анықталған есірткі зертханасын тінту барысында 30 келі «мефедрон» психотроптық заты мен есірткі өндіруге арналған бір тоннадан астам химиялық реактивтер табылып, тәркіленді. Қазіргі уақытта синтетикалық есірткі өндірісіне қажетті жабдықтарды жеткізу арналары және басқа да сыбайластарды анықтау бойынша тергеу шаралары жүргізіліп жатыр. Аталмыш фактіге байланысты Қылмыстық кодекстің 297 бабының 3 тармағына сәйкес сотқа дейінгі тергеу басталатындығын атап өтті құқық қорғау органының өкілдері.

ГҮЛМИРА МЕРАЛИНА